W świecie, w którym coraz większe znaczenie zdobywają firmy i instytucje oparte na wiedzy, wzrasta zapotrzebowanie na ekspertów – specjalistów w określonej, zwykle wąskiej, dziedzinie. Bycie ekspertem jest cenione, oznacza bowiem posiadanie bardzo obszernej i szczegółowej wiedzy. Ale różnice między ekspertem a nowicjuszem to nie tylko różnice ilościowe, ale także jakościowe. Ekspert bowiem nie tyl- ko posiada większą wiedzę i doświadczenie, ale również potrafi je wykorzystywać w nieco odmienny od nowicjusza sposób. Niniejszy artykuł ma na celu poszerzenie wiedzy na temat różnic w funkcjono- waniu poznawczym pomiędzy ekspertami i nowicjuszami, a co za tym idzie – wsparcie trenerów, pro- jektantów czy konsultantów w efektywnym konstruowaniu procesu uczenia dostosowanym do potrzeb ekspertów.

Wiedza ekspercka jest poszukiwana i wykorzystywana w wielu kontekstach, nie tylko zawodowych. Trener, coach czy konsultant, nierzadko sam będąc specjalistą w swojej dziedzinie, bardzo często ma za zadanie wspomóc w dalszym rozwoju osoby, które już są ekspertami lub które nimi się stają. Istotna wydaje się więc refleksja nad tym, czym różni się wiedza ekspercka od innych rodzajów wiedzy, w jaki sposób można wspierać jej rozwój oraz jak do tego celu wykorzystać poznawcze funkcjonowanie ekspertów (szczegółowa charakterystyka różnych ujęć ekspertywności patrz: Sternberg, 1995). 

Psychologowie poznawczy (por. Chi, Glaser i Far, 1988; Nęcka, Orzechowski i Szymura, 2006; Robertson, 2001) wymieniają wiele cech charakterystycznych dla ekspertów, jednak ze względu na przedmiot niniejszego artykułu celowe będzie zajęcie się tylko kilkoma z nich. Przede wszystkim – co jest oczywiste również dla laików – eksperci niewątpliwie posiadają większą niż nowicjusze wiedzę i doświadczenie w określonej dziedzinie. Wbrew pozorom, nie jest to jednak najważniejsza ani najbardziej interesująca ich charakterystyka, ważniejsze niż sama wiedza są bowiem sposoby jej wykorzystania. Oprócz większej ilości informacji, eksperci mają lepszy niż nowicjusze – to znaczy pełniejszy i szybszy – dostęp do wiedzy i umiejętności dotyczących własnej specjalności (m. in. Koedinger i Anderson, 1990). Oznacza to przede wszystkim bardziej adekwatne zdobywanie informacji, łatwiejsze interpretowanie napływających danych w kontekście posiadanej wiedzy, szybsze rozwiązywanie pojawiających się problemów i zazwyczaj popełnianie mniejszej liczby błędów.

Ponadto, dzięki ogromnemu doświadczeniu i wiedzy, eksperci są bardziej uwrażliwieni nie tylko na konkretne, nowe informacje, ale również na pojawiające się w przekazie wzorce oraz struktury sensowne w kontekście określonej dziedziny. Oznacza to, że o ile nowicjusz otrzymuje w określonej sytuacji po prostu nową informację, o tyle dla eksperta jest to fragment większej całości, znajdujący się w konkretnej relacji do struktury – w zgodzie bądź opozycji do już posiadanej wiedzy czy znanego kontekstu. Ze względu na powyższe powiązania i odniesienia, możliwe jest wzbogacenie posiadanej dotychczas wiedzy w stopniu o wiele większym niż wynikałoby to wyłącznie z prostego „dodania informacji do pamięci”. 

Mając na uwadze te właściwości nabywania wiedzy, podczas współpracy z ekspertem należałoby zadbać w trakcie uczenia przede wszystkim o osadzenie nowych informacji w dotychczasowym kontekście. Powinno się̨ dopilnować, by ucząca się̨ osoba miała szansę refleksyjnie skonfrontować nową wiedzę z dotychczasową i wbudować ją w posiadaną strukturę. Bardzo dobrym narzędziem do wdrożenia tego procesu są wszelkiego rodzaju dyskusje, konfrontowanie odmiennych pomysłów i punktów widzenia, czy tak zwana debata oksfordzka.

Właściwością, charakterystyczną dla ekspertów i widoczną niemal w każdym momencie ich pracy, wydaje się być ponadprzeciętna pojemność pamięci, zarówno krótkotrwałej, jak i długotrwałej. Tutaj jednak pojawia się szereg wątpliwości. Czy rzeczywiście ekspertem staje się ze względu na tak świetną pamięć? A może rozwija się ona w trakcie długotrwałego ćwiczenia bądź nabywania wiedzy? Prowadzone od wielu lat badania nad pamięcią ekspertów sugerują, że odpowiedź jest chyba jeszcze inna. Jedne z najwcześniejszych, i należące już do klasyki, badania nad ekspertami dotyczą analizy pamięci doskonałych graczy szachowych (Chase i Simon, 1973). Wynika z nich, że rzeczywiście mistrzowie szachowi potrafią zapamiętywać zdecydowanie więcej układów figur na szachownicy niż nowicjusze i popełniają mniej błędów w przypominaniu. 

Najwyraźniej w tym przypadku bycie ekspertem w określonej dziedzinie wiąże się z lepszą pamięcią. Co stanie się jednak, gdy zamiast przedstawiać fragment rzeczywistej gry, figury zostaną ustawione przypadkowo, niezgodnie z regułami? W takich przypadkach wyniki są jednoznaczne: różnica pomiędzy nowicjuszami a ekspertami zaniknie. Ta sama zasada dotyczy rozmaitych obszarów, między innymi programowania komputerowego, rysunków obwodów elektrycznych czy rozmieszczenia graczy na boisku. Powyższe badania pokazują, że eksperci w danej dziedzinie nie mają lepszej pamięci „w ogóle”. Łatwiej natomiast zapamiętują informacje dotyczące wyłącznie swojej dziedziny. Ze względu na doświadczenie oraz umiejętność abstrahowania i budowania szerszych struktur potrafią postrzegać pojedyncze informacje jako zbiór ściśle określonych, spójnych elementów większej całości, co ułatwia ich zapamiętywanie. Dzięki tej właściwości eksperci mają większą łatwość w budowaniu rozmaitych modeli czy mentalnym opracowywaniu problemów związanych z daną dziedziną. Ten sposób funkcjonowania poznawczego opisywanej grupy można wykorzystywać i pobudzać, zachęcając w trakcie uczenia do wypracowania modeli, opisania struktur czy analizy powiązanych ze sobą procesów. 

Doświadczeni trenerzy czy konsultanci wiedzą, że eksperci również w nieco inny sposób podchodzą do wyznaczania sobie celów uczenia. Ich potrzeby są zwykle ściśle określone a cel jasno sprecyzowany. Co za tym idzie, oczekują oni szczegółowej wiedzy z konkretnego obszaru, kładąc jednocześnie nacisk na jej praktyczność. Motywacja do uczenia się jest tu zwykle wewnętrzna i silna. W swoich poszukiwaniach są aktywni i samodzielni, zaś poszerzanie kompetencji wiąże się zwykle z dużą satysfakcją, co stanowi kolejny element motywacyjny.