Efekt facylitacji społecznej został opisany przez Roberta Zajonca, amerykańskiego psychologa społecznego polskiego pochodzenia w latach 60. Zgodnie z kluczową tezą wspomnianej koncepcji, obecność innych osobników tego samego gatunku ma wpływ na nasze zdolności w wykonywaniu zadań. W przypadku prostych zadań, obecność innych osób może polepszyć nasze osiągnięcia. Innymi słowy, kiedy wykonywane czynności są dla nas łatwe, współpraca i interakcje z innymi ludźmi mogą nam pomóc osiągnąć lepsze rezultaty.

Jednak sytuacja zmienia się, gdy mierzymy się z trudniejszymi zadaniami. W tym przypadku, obecność innych osób może pogorszyć nasze wyniki. Mamy wtedy do czynienia z hamowaniem społecznym.

Istotne jest zrozumienie, że wpływ obecności innych osób na nasze zdolności zależy od charakteru wykonywanych zadań. W przypadku prostych zadań, współpraca i interakcje z innymi mogą być korzystne. Natomiast w przypadku zadań trudniejszych, konieczne może być skupienie się na sobie i unikanie zakłóceń związanych z obecnością obserwatorów.

Owa teoria jest określana również modelem popędu Zajonca. Kluczowym czynnikiem jest wzrost pobudzenia, który wynika z obecności innych. Wzrost pobudzenia wzmaga wykonywanie przez jednostkę reakcji dominującej. Może być ona albo poprawna (zadanie proste), albo niepoprawna (zadanie trudne). Efektem końcowym, w zależności od poziomu trudności będzie albo spadek poziomu wykonania zadania (zadanie trudne), albo jego wzrost (zadanie proste).

Alternatywnym modelem wyjaśniającym efekt facylitacji społecznej jest Model uwagi Barona. Według niej, obecność innych nie wywołuje wzrostu pobudzenia, tylko rozproszenie uwagi. Gdy nasza uwaga ulega rozproszeniu, następuje zawężenie pola uwagi co w konsekwencji prowadzi do ignorowania informacji: nieistotnych dla wykonywanej czynności (zadanie proste) lub istotnych dla wykonywanej czynności (zadanie trudne). Analogicznie jak w modelu Zajonca, jakość wykonywanych działań będzie albo niższa, albo wyższa w zależności od stopnia skomplikowania (Wojciszke, 2004).

Warto również podkreślić, że teoria facylitacji społecznej należy do tzw. teorii uniwersalnych. Oznacza to, że efekt będzie występował niezależnie od realiów kulturowo-historycznych (Dymkowski, 2007). Co więcej można go również uzyskać w środowisku wirtualnym, gdzie nie ma rzeczywistych, fizycznych obserwatorów, a są oni wygenerowani w środowisku VR. Obecnie, prowadzone są badania nad skutecznością szkoleń w wirtualne rzeczywistości wśród strażaków, gdzie ćwiczy się scenariusze, w których wokół realizowanych czynności ratunkowych znajduje się wielu postronnych obserwatorów. Taki rodzaj szkoleń, ma na celu przygotowanie ratowników do skutecznego działania w sytuacji szczególnego narażenia na efekt facylitacji jakimi są wypadki w miejscach publicznych (Strojny, 2018).

Wspomniane metody edukacyjne można w chwili obecnej traktować jako ciekawostkę. Przypatrzmy się natomiast popularnej sytuacji, z którą pewnie wiele osób skonfrontowało się chociaż raz z życiu i mogło doświadczyć efektu facylitacji na własnej skórze.